"Ngilin" (an Ibaloy Short Story)

 

                                                                Photo by csaramir on flickr

"Ngilin"

Ipanmamo-ngay ni emaniyal jen sekhit shima bedalan ji wara ngo's Begdaw shima sheko emenedoysoy jen abos to. Egpayla-eng ekagashowa'y saloysoy nonta pilmiro'n sheko shima embanaw jen payew ji eman-ejos i empetang jen di-nget mayshokhi'd ma memapteng jen dopa to inkhatod ma makelting tan ebadeg jen bakdang to.

Marama'y saloysoy to nonta wara ali inki-dengan to'n emankeshanegsheg ali'd ma shalan shi sa-pat, singa betik ni ebadeg jen baka.

Minmo-ngay shima bel-ew i sakey bii'n inanbaro ni dibit jen edagitan tan emanka-oyos shima bakes to khabol ni kinapaspas ni betik to ali. Khabol ni inkakelshad nen Begdaw, insalsheng to'y saloysoy jet bintik to sota ekhipit jen balenay shima papiig ni abong to, to inaspol sota sangaili. Kowan nonta bii ji onbaliw nodta pa-dok ji inpeked nen Begdaw sota binbalebalenga'n takday to khabol ni inka-ka-khed to ni sapsap shima bel-ew.

Mapkes i keljaw nonta bii. Epanpidita ni khoyod sota takday to.

"Ibodos mowak! Ibodos mowak!

Ensakit i pagew ko, ensakit i deknak;

Indabik i nangis, nadbey i matak;

Piyan ko'n onbetik, ibodos mowak!"

 

"Chekmay?" Bolikas ni bongot nen Begdaw nonta simbi ni shemang to sota memapteng jen dopa nonta bii ankhan eman-aayos i shakel jen saya shima binmalenga'n mata to.

"Ngentoy Chekmay, poli'n Sayona nen Da-ban;

Ipansiyang ni sekhit, to'y piyan mo'n dawan;

Pagew tan deknam, to'y inpasing to'n esakitan;

Memapteng jen bii, ngento'y khabol to nengisan?"

 

Kinmemsot sota takday nen Chekmay nodta abebadeg tan epitoy jen khalumot nen Begdaw. Nem egbinmetik ankhan simbi ma nonta embanaw jen shapan to sota khilig ni shanom say onbaliw koma ma, tep nashaaw jen si Begdaw sota daki'n inmetan shima sango to. In-upop nen Chekmay sota edagitan jen takday to shima emanengis jen mata to asan sinmebat nodta saludsod nen Begdaw. Pinidit to ni dokat i bongot to ankhan ememasig ni nangis ima dekna to.

"Si Dawis... Si Dawis..;

Edapo ali'd Beshis;

Pagew ko'n emanengis;

Ngaaw ko's Dawis."

Inaaduney nen Begdaw ni shawat sota emankhekhayengkheng jen takday nen Chekmay jet inaadok to'n onsekhep nodta ootik jen abong to. Shiman jen 'nan-istorya si Chekmay.

***

Ememoshas ni kape si Chekmay nodta embanaw jen bo-dayan sha shima baley sha'd toktok ni shontog jet wara ngo's nanang to'd ma ekhipit jen doongan ni baley sha, emanbejo ni sakey ta-nay jen pagey, ji wara ali tedo'n nangkaama tan showa'n babalodaki'n nanpankobal emantiyed alidma dadespag. Wara'y dini-bit nonta sakey balodaki'n ootik jen salaw.

Idi minutok sha sota ootik jen baley so'd Chekmay, 'nan-aaduney ni akad sota showa'n naama jen inanpansowan pa-daw shima doongan ni abong, ira ekitbal so'n nanang nen Chekmay.

"Khait ali shi shontog shi piig;

Kalejo di'd shay karekayo manpiig;

Si-jop tan dokto wara'd sha sekhep;

Kitejo mesho-kon, kitejo onsekhep."

Taljaw nen Sayona asan to inpa-ishal sota da-do shima emangkadupok jen tokod ni baley sha.

Ankhan aashawi sota kepanboshasi nen Chekmay ni kape, sinmabi ladta'd ma ootik jen tangida to sota tabtabal nen nanang to tan sota showa'n naama; si Kobeng tan si Changpes.

Ankhan egpayla’ng inkowan nen Kobeng tan si Changpes i khabol jen tiniyeshan sha'd ma baley so'd Chekmay, amta mala nen Sayona no ngentoy. Tina-way nen Kobeng sota tedo'n balodaki'n khait sha. Sakey nodta tedo'n balodaki si Dawis. Sakey makelting tan ebadeg jen daki. Toka ngo iladikhodikhod i di-jam so'n Chekmay shima 'naymul-an ira'n kape.

Tina-way nen Sayona si anak to shima sekhep ni abong sha pati ira sota tedo'n balodaki tan sota showa'n naama. Inpatongaw sha's Chekmay nodta etoling jen shetmog jen 'nay-askhang nodta ekhipit jen shakilan sha ji wara ngo ira sota balodaki shima askhang ni dekeb.

Sawal ni pito mala'y taw-en nen Chekmay. Esulok ngola'n sakey taw-en i epalebas nonta inanpeng-as nen tatang to khabol ni mapedalo'n sakit. Shashoba ma ira'n nanang to'n eman-iyan shima kotik jen dema.

"Chekmay jen makakokowa;

Ni memapteng jen bakdang tan dopa;

Masdo jen poli nen Da-ban tan Sayona;

Akhekhanas jen bii, inpagesat ni Emalsowa;

Mi ali insabi makelting tan masdo'n balodaki;

Makako-jen ni payew jen kabenawan shiya ili;

Masmek jen daki, masmek ni bibii;

Si Dawis  jen apo mi, sesmeken toka'n shili."

Aangit tan esha-eshan nen Kobeng so ira nonta showa'n bogat.

Emanpigsa'y pegpeg ni pagew nen Chekmay singa panadpad ni emanbebtik jen kabajo tep amta to ma no ngento'y onsaruno'n mepesamak. Inshemang to ni abos si nanang to, eg-ontemitemi tep ngaaw to'n onsongbat.

 

"Chekmay... Chekmay, bii'n kameshikitan;

Naanos jen Dawis si-kham to 'naysemekan;

Shakel jen nowang so'n si-kam to i-akan;

Shakel jen kintoman so'n si-kam to ipakan;

Jet si-khato kari piyan mo'n kaykemangan?"

Intobtob nen Kobeng nem egpayla’ng mandokat ima bongot nen Chekmay jen singa eshait.

Ngaaw nima bongot to'n mengibolikas ni esel khabol ta shima puso to wara'y naydingeb jen toka dekdeknaa. Sakey too'n toka dikholikhora ni boya no man-obda. Sakey daki'n ebayag jen toka sasesmeka. Nem ayshi'n polos maka amta ankhan si ama tola'n ayshi la.

Inelbat nen Kobeng sota embalenga'n salaw so nonta balodaki'n agi nen Dawis jet insagpat to nodta esopok jen damisaan asan to dinukatan. Inukat to sota etoling jen kawil shima emangkadupok jen pasiking to jet enga-od ni sakey kawil jen tapey. Nem intuled nen Chekmay ni kowan i songbat to'n Kobeng ankhan entakot to'n ikowan.

"Apo mi'n Kobeng, apo sha di'd piig;

Sata kawil ni tapey mabedin nin mo ikhilig?

Aliwa jen kowan ko jen satan ket ensekhig;

Nem sodsoran ko dekna'n Dawis jen emamasig."

 

Nem inmesel ali's Sayona, si-khato'y sinmongbat nonta songbat nen Chekmay.

"Chekmay! Bii'n anak ko;

Anak ko'n khinajkhajowanan ko;

Ayshi kari baing mo ni intiyed sha di so?

Ni semek nen Dawis jen ma-uney jen agpasyo?

Asas mo's Dawis jen naanos tan masmasdo;

Bitbit mo ma memapteng tan ebadeg jen bakdang to;

Ayshi naka on-i jen khabol mo tengdawan so;

Itudok mo et ita semek mo say boshasen to."

Imoshong si Dawis shima kiyew jen shet-al ni baley so'd Chekmay khabol ni baing tan sakit ni dekna to. Singa pini-khat ni bagidat ima pagew to ni intengdaw so nen Chekmay nima tapey shi kawil.

Binmadeg sota toled shima pagew nen Chekmay nem emansesaya'n sinmongbat.

"Say semek egmepidit jen may-ekan;

Say semek egmaypokok jen singa kawitan;

Say semek si-khato ngo'n onshotok ni piyan to'n dawan;

Say semek 'naybulos, to ngo enapen i piyan to'n sekbitan."

 

"Apo mi'n Chekmay, to-to-wa ta inkowan mo;

Say semek shotoken to ngo'y piyan to'n too;

Jet say semek nen Dawis si-kham i shinotok to;

Shinotok toka tep to-to-wa ima dekna to;

I-awat to so'n si-kham i emin jen piyan mo;

Egtoka ipokok jen singa kawitan jen kowan mo;

No ka mengnap ni eshom jen daki'n sesmeken mo;

Ikowan ko shagos, semek nen Dawis ayshi en on-inges so."

 

Sa-jok nen Kobeng so'n Chekmay jen emansesaya, nem ayshi en insongbat nen Chekmay nodikket sota mapkhes jen ngogngog to khabol ta apil i piyan to. Apil i ensemek nima puso to.

Inmesel ali's Chengpas, engi-kan ni bilin so'n Chekmay.

"Chekmay jen apo mi;

Sajay i bilin ko'n si-kham jen bii;

Shi emin jen paras shiya kadnan tayo'n ili;

Sota bibii'n kalon ket shaka tengdawi;

Shi biyag ali shakel i shaka pandikhati;

Iraka mansesesdong shi pa-dok ali;

Jet no si-kham onoran mo irajay jen bii;

Mansesesdong ka ngo'd pad-ok ali.

Piyan mo'n mepesamak irajay kari?"

 

"Amtak si Dawis piyan to kari;

Si Dawis toka bengat baingi;

Kareka manshanag apo mi'n bii;

Si Dawis, sasesmeken toka'n shili;

Inom mo iya tapey, iya et eti;

Say onpalapalad kayo'n showa ali."

Sesa-jok ngo'n Kobeng jet inshewshew to mowan sota kawil jen na-inan ni tapey.

 

Khabol ni takot to ni botbot tani khabol ni inkasa-jok to ni en-amis jen esel nen Kobeng, insalsheng to'y nangis to jet inewat to sota kawil, enginom nonta tapey.

Singa dekna ni titit jen 'naybolos i dekna nen Dawis nonta inewat nen Chekmay sota kawil. Inabot ni shadsak to'y dangit, palado'y imdeng to ta taksholen to ngoreshan sota bii'n sinsinkhed ni puso to ni piga'n bulan.

 

"Jet iya jen tinmolok iya bii;

Sekhed jo'y mi ali pan-udi;

No kabasan i penginat mi di;

Ni keshel tan nowang jen mepadti;

Jen panngidinan jo'n showa ali."

Ensim-et jen inkowan nen Kobeng so'n Sayona jen nanang nen Chekmay.

En-amis enan i ngi-shit shi dopa ira nonta daleki nonta inaksheng i enshokey jen tabtabalan sha'd ma sekhep ni ootik jen abong, nem tinaynan sha ngo's Chekmay jen nagshay i dekna to. Ensakit shili'd pagew to singen nagshay jen ultimo i dobong to.

Inan-arojok ni detep sota sekhit shima ekayang jen shontog shi ditopan jet emankebangon ngo ali etoling jen dabi, emangka-iingshas shi eg-onsalsheng jen saya shima binmalengan mata nen Chekmay ji kesa-sajoki ngo nen nanang to.

Inmawas si Chekmay to inaspol sota emanbodinget jen dabi shima bo-dayan ni baley sha. To tinbal i karushowa nen tatang to la'n Dab-an.

"Kosto aya tatang jen semek 'nak i-akan;

Shi sakey balodaki'n ekhak 'naysemekan;

Semek ko'n kakaasi semek ko'n 'nay-aw-awan;

Semek ko'n masmek nem apil piyan to'n dawan;

Shi sakey daki'n sinmek ko sigud ngoreshan nontan;

Balodaki'n shi Kafagway ali to edapo-an;

Nem eman-obda shima dadespag jen omaan;

Naka bobojaa ni inagsapa inkhatod kama-sheman;

Sinmek ko'n shagos nonta inmotok to'd man;

Ankhan ekhak inam-amta, sinmek kon shagos noman;

I sakey balodaki'n nak shili naysemsemekan;

Balodaki'n si Begdaw, si Begdaw shima omaan."

 

Tina-way nen Sayona si Chekmay ali'd ma awas tep ira ma man-inana say mayat i salun-at sha no onmotok i kaakhawan jen sha pansaksakey nen Dawis.

Na-bos sota bolinget ni dabi jet ebangon mowan ali sekhit shima shontog shi bedalan. Ebangon si Chekmay jet dinmaw shima bo-dayan nima baley sha. Nonta simbi ni shapan to sota dota shi bo-dayan sha, dinekna to'y mapedalo'n kel-ew shima pagew to. Binmadeg sota kel-ew to inkhatod 'nanbalin ni mapedalo'n takot. Khabol nonta egto ewa-ewatan jen dekna to, shindong to sota shalan shima beneg no baley sha, binmetik tep entakot to'n mayngidin.

***

Eg-ontemi si Begdaw nonta inan-istorya si Chekmay pangkhap ni ingkaykalon to so'n Dawis.

"Mapedalo'y takot ko, mapedalo'y kel-ew ko;

Shindong ko di shontog nem ekhak amta'y dawan ko;

Ankhen ngaaw ko, intolok ko'y inkalon shakami so;

Jet niman jen akhew i panngidin mi'n showa;

Si Dawis ma'y kadkadwa-en ko inkhatod inkha;

Semek ko'd sha pagew ko, i-ibong ko ma la?"

 

Sinmongbat si Begdaw nodta bolikas ni bongot nen Chekmay.

"Chekmay jen poli da'n Dab-as;

Shakel i banag jen egmo pay insas;

Panbiyag shiya ili, shakel ira'y paras;

Karam nin pantoshay semek shita pagew mo;

Nemnem mo nin ali banag shi mesakbayan mo;

Ipiig mo nin i semek, nemnem mo'y panmaptengan jo;

No sina-shom aliwen semek i mengi-kan ni panshadsakan;

No sina-shom si-khato'y khabol ni panma-khesan;

Olii'm si Dawis, sesmeken mo ngo reshan;

Si-khato'y mengi-kan si-kham ni pankhenasan;

Ekhanas si iman tep embanaw i shaga to enan."

 

Sinmongbat ngo's Chekmay angkhan emanbebayedbed ima takday tan subil to.

"Egmebedin jen showa i sesmeken ni puso;

Sakey bengat i on-asdeg shi pagew ni sakey too;

Egmebedin jen may-iset shi Dawis shi pagew ko;

Tep wara'y sakey too'n sinsinmek ko'n mapedalo;

Sakey too'n masdo tan masmek ni khait to'n too;

Sakey too'n amtak jen mengi-kan ni shadsak ko;

Ankhen memasig i biteg, eshadsakak so'n si-kato;

Ankhen ootik i shaga, si-khato'y baknang ko."

 

Nashaaw si Begdaw nonta inamtaan to'n wara da'y too'n inmeshel ni semek nen Chekmay. Inshemang to's Chekmay jet inma-esop shima askhang to asan inmesel.

"No sipa ita daki'n wara'd ta pagew mo;

Shogiim jen dibkhanan no sipa si-khato;

Amtak edigat ma-omas i semek no agpayso;

Nem ayshi pesing mo, oli ka'd ma 'naykalonan mo;

Egka ontakot aya shi mebedin mepesamak shi biyag mo?"

 

"Egmo eshan mango amta Begdaw iya deknak;

Ayshi amtam ni kedekdeknaan ja karoshowak;

Egmo amta'y dekna ni ekibotan ni shadsak;

Piyan ko ngo'n say memispis ni semek ket si-khak;

To'y panpa-pa-nowan ko no si Dawis kaykemangan ko;

To'y tushongan ni deknak no aliwen ensemek ko si-khato;

Ngaaw ko'n bono-en iya semek ko ni sakey too;

Too'n sesikhed ko, daki'n ensemesemek ko."

 

"Sipa aya? Sipa aya ita daki'n ensemek mo;

Jen ankhen sipa'n inges Dawis ayshi on-inges so;

Ikowan mo..."

 

"Si-kham! Begdaw... Si-kham Begdaw sotan jen too;

Begdaw ali'd Kafagway sota dakin ensemsemek ko;

Si-kham i tinoshongan ni semek ko jen agpayso;

Si-kham i daki'd sha pagew ko, ayshi on-inges so;

Jet pasinsiya Begdaw no si-kham i sinsinmek ko;

Ugadi'n kamaptengan si-kham nak inon-anan so;

Bakdang jen kakeltingan so'n si-kham engonjan ko;

Si-kham kari daki'n no sakey akhew kaykemangan ko?

Si-kham met ka-ikelkeljaw niya kaonpegpegpeg jen puso."

 

Inmetan i bowek shima bedat nen Begdaw. Singa kiyew pay jen kinmenteg ima bakdang to khabol ni inkakelshad nima dekna to. Singa unsalsheng pay ni pegpeg ima nonta ekhay pay jen kaonpegpegpeg jen puso to. Inki-dengan to'n pasiya sota inkowan nen Chekmay nem emandikhat ni dokat ima bongot to, singa eg-onkekey ima shila tan sobil to.

"Ne...em...t...to...toy in...p...pasing to?”

 

"Ekhak amta Begdaw. Say agpayso'n semek eg-amta no pigan;

Eg-amta no towa, pigan tan no sipa'y to kaysesmekan;

Ekhak met piniyan jen maysesmek sonen si-kham;

Nem ngentoy jen si-kham semek ko to 'nayturongan."

 

"Nem... Chekmay egmebedin jen si-khak mo kaysesmekan;

Aliwen piyan to'n a-seden jen egtaka kaya'n egwatan;

Naka egwati deknam nem ayshi met ta mebedinan;

'Naykalon ka la jet ipatim no to'y mo 'nayturongan;

Ipatim ira'y aapo say ayshi mo ali panbebawi-an;

No sakey akhew amta-en mo, egwatan mo ngo reshan."

 

"Nem... Begdaw mebedin ko met jen ikowan;

So'n nanang jen ngaaw ko's Dawis jen kaytaksholan;

Jen wara'y sinpol ko'n eshom jen piyan ko'n kaykadbaan..."

 

"Chekmay... Bogat ka payla’ng... Eg-edowem payla’ng nemnem mo;

Egmo pay egwatan ira'y mebedin jen mepesamak shi biyag mo..."

 

"Karam ikowan itan Begdaw! Ensemek taka jet si-kham i piyan ko;

Amtak i naka nemnemnema, amtak jen saja deknak ket agpayso;

Saja saya shiya dupak i mengipa-oney jen ensakit shiya puso;

Ensakit jen ultimo no aliwen si-kham i kaytushongan to..."

 

"Enog Chekmay! Pasinsiya no satan moka dekdeknaa;

Ayshi basol mo. Ayshi basol ko. Ayshi basol ta'n showa;

Piyan ko'n ikowan ji wara da'y maka kojen sonen si-khak;

'Naykaisingak. Wara da'y bii'n manbedin ngo ali'n asegwak;

Aliwen ensemek ko si-khato nem inegwatan ko'y biyag mi;

Inegwatan ko'y bilin ni aapo. Inegwatan ko'y kowan sha'n ugadi;

Tinaynan ko ali Kafagway tep wara'd shay sota naykaisingan ko;

Payew sha iya naka pansedoysoya jen manbedin melang ni payew ko..."

 

Pinmigsa'y ngogngog ngen Chekmay shima tinongawan to. En-amis ima singa eg-onsalsheng jen nangis to. Arig to'y sakey shontog jen emangkagshay ima puso to'n esakitan.

"Ng...ngentoy ekhak inamta?

Begdaw ngentoy ekhak am-amta?”

 

"Pasinsiya Chekmay. Nem egwatan mo koma;

Nan-inges jen istorya i wara'n si-khata'n showa;

Kasepolan mo'n egwatan inges to'y inpasing ko;

Emin iyay pansigshan tan panmaptengan jo;

Waraak mango'd shay ni olay para so'n si-kham;

Nem akas khait ni abos, aliwen akas asegwam;

Tep si Dawis mala'y mo ma kaytaktaksholan;

Tep wara ngo mala'y bii'n nak kaykadbaan;

Oli ka et shima baley jo, mo malas Dawis on-apos;

Mola sabi tep momala's nanang mo inanjokmos."

Emanbabakal i dekna shima puso nen Chekmay singa pigsa'n shagem tan oran no timpo ni powek. Nem egmetla’ng binmayag, esodsoran ngoreshan si-khato. Sina-jokan metla’ng nen Begdaw ima bogat payla’ng jen puso to. Jet sakbay jen mankheba sota sekhit shi 'naykayang, en intolod nen Begdaw si Chekmay shima toktok ni shontog jet simbi ra'y shakel jen too'n nangkeshokshok shima awas ni abong sha.

Inowik sha sota abebadeg jen keshel jet bina-tek sha sota sakey nowang jen panngidinan nen Chekmay tan si Dawis nontan jen malebi. Inokat sha ngo sota abebadeg jen salaw ja 'nay-inan ni shakel jen tapey. 'Nanba-diw ira'y nangka-tengan akas bilin para sonen Chekmay tan so'n Dawis. Enayaw tan enarong ngo ira sota eshokshok jen too'd ma awas ni abong. Si Begdaw i sakey jen engegshi ni kalsa.

Idi ekha-ekhay, inan-egshi so'd Dawis tan sota khait to ni saleng jet sha in arew shi apoy asan ira sekhep shima ootik jen abong so'd Chekmay. Wara ngo's Chekmay shima sekhep emantaktakhed khait to ira sota nangkeba-kol. Idi simekhep si Dawis, inpaaspolan sha ni kawil jen na-inan ni shanom jen inomen to.  Nonta sinmekhep ma ira'd ma abong, inpan-inom sha sota manngidin ni tapey jen 'nay-iyan shi dipong. Eshakel iray nankaama tan nankeba-kol jen nansasina-dat ni akan ni bilin para so nonta showa'n manngidin.

Shakel i kaontayatayaw shima awas. Sakey nodtan si Begdaw jen kepanbotenga ni shakel jen ininom to'n tapey. Khabol jen shindongan to'd ma abong to. Shinmokol nodta dinkha to'n shokolan jen kiyew... emantedted i saya to shima memapteng jen dopa to.

"Kosto aya Kabonyan jen kasepolan jen mesekitan?

Iya deknak jen ekhosot, saja pusok jen 'nay-aw-awan?

Asas mo iya saya shiya dopak jen moso on-anan;

Jen palado'y sakit, ultimo'y nak dinakdak-aman;

Naka egwati aapo. Naka egwati ugadi. Ankhen ensakit;

Ankhen ngaaw shi dekna. Ankhen edigat, maypidit;

Ensemek ko's Chekmay. Sinmek ko ngoreshan da nontan;

Si-khato'y inmeshel niya pusok. Edigat jen dibkhanan;

No koma mebedin si-khato'y nak kaykemangan;

Nem ara! Ayshi pesing. Ayshi'n polos nak mebedinan;

Maysikal iya sakit tep amtak ma-kal ngo reshan;

Jet si-kham mengitoshtoshong si-khak Apo Kabonyan;

Ipiyal ko'n emin ira'y banag jen mesakbayan."

Story written by Silver Pilo